cuentos
on dagizula II
Hitzak irakurri
Hautatu hitz egokia
Doakion hitza hauta ezazu
Testuaren irakurketa
Hitz bakoitzaren 2 idazkerak lot itzazu
Argazkiari doakion esaldia hauta ezazu
Gatu ttipi galdua
Testua
-«Pixka bat gose naiz” dio gatu ttipi galduak.
-”Habil laborarisarengana” ihardesten dio xakurrak. Erraiok : «Hau ! hau ! hau !» Hezur bat emanen dik.
-Ez dut hezurrik nahi, esnea dut nahi»
-«Zer du gattuno» galdatzen du oilarrak
-«Gose naiz»
-”Habil laborarisarengana eta erraiok kukuruku. Bihia emanen dik”
-”Bihirik ez dut nahi, esnea nahi dut».
-”Gose naiz, biziki gose naiz orain”.
-Habil laborarisarengana dio untziak, sudurra pixka bat zimur ezak eta beharriak higi, hirusta emanen dik.
Hirustarik ez dut nahi, esnea nahi dut
-Zer du gattunok, galdatzen duk ahateak
-Gose naiz, hain gose
-Habil laborarisarengana erraiok «kua, kua, kua» ahate bazka emanen dik
-Ahate bazkarik ez dut nahi, esnea nahi dut
-Gose naiz, egiazki, sobera gose naiz, oihu egiten du gattuko umeak
-Habil laborarisarengana ihardesten dio ahuntzak, eta erraiok meeee, meeee, belarra emanen dik
-Ez dut belarrik nahi, esnea bai, esnetik nahi dut, esnea.
Astoa heldu da, «egiazki sobera gose haiz, gattuno?
-Habil laborarisarengana, erraiok io, io, io, oloa emanen dik
-Olorik ez dut janen, esnea nahi dut
-Hain gose haiz, galdatzen dio gattu handiak, goazen laborarisarengana, erranen diok miau, miau, miau eta esnea emanen dik
-Oh, bai, miau, esnea.
-Miau! miau!
dio boz ttipi-ttipi batez gatukumeak
Eta laborarisak esnea ematen dio.
Botzik dago gatuñoa!
Milesker errateko, xurrungaz ari da.
Harmonika (Lucien Etxezaharreta)
Ipuina
Oraindik gogoan dut, aspaldikoa bada ere. Egungo egunean baluke segur izen bat, nola “harmonika kromatikoa”. Zilarraren egite zuen metalezko axala zuen, gainean zernahi gauza izkiriaturik zituela, konprenitzen ez nituenekin. Orain ohartzen naiz alemaniar hizkuntzan ezarriak zirela, hitz luze konplikatuak, enetzat arrunt arrotzak, nintzen mutiko ttipiarentzat. Ez dut geroztik sekulan ikusi holakorik. Aski haundia iduritzen zautan. Ufatzen zelarik halako musika pollita ateratzen zen eta, gainera, bi aldeetarik ufatzen ahal zen. Orain ez nindaike gai erraiteko ezberdintasunik bazenez bi aldeen artean. Xoko batean edo tireta batean gordea zen, sukaldeko armarioan. Noizbehinka hartarik hartzen nuen jalitzen ahal nituen musika notekin jostatzeko. Haur denboran amatxik edo amak kantatzen zituzten aire batzu nola jalitzera entseatzen nintzen. “Iruten ari nuzu” edo “aitak eman zerautan” uste dut. Harmonika horrek halako ahoak bezala zituen bi aldeetan, xilo batzu, bakotxak bere nota zuela. Holako musika tresna guzietan bezala ez zen xilo batean bakarrik ufakoa sartzen bainan bederen hiruzpalauetan, horrek ziola “harmonia” zerbait sorrarazten. Bainan beti musika horrek bazaukan halako tristezia zerbait. Herriko pestetan, plazan, entzuten nuen akordeoiak etzuen holako sentimendurik pizten, alegrantzia baizik. Nago zeren gatik. Behar bada harmonika bakartasunari lotua baita. Arina baita, norberak noranahira eremaiten ahal du aise. Mendi edo erreka xoko batean jotzen ahal da, haizea, xorien kantuak edo errekaren arramantza lagun. Bere buruari zerbait kondatzeko edo berdin, gehienetan, zerbaitetaz orroitzeko.
Amatxik emana zaukun. Aitatxirena zen. Aitatxi, 1933an zendua zena Hamalueko gerlaren zaurietarik, hamabost urte pairaturik buru hezurrean sartu obus puska batzuen gatik. Geroztik maiz pentsatu nuen aitatxik trintxeretan harrapatu soldado aleman hil baten zaku batetarik hartu zukeela, bere granadaz bete musetan sartu eta berekin atxiki zuela. Gizon fina zen ene aitatxi, ez dut ezagutu, eta gerlatik landa, soldado kolpatu ainitzek bezala, lan publiko bat ardietsi zuen, kantonier gisa Kanbon, “herriko mutil”, orduan erraiten zen bezala. Nekez ari zen lanean, inbalier bezala ekarria baitzen. Ikusi ditut bere paperak: borrokatu behar izan zuen jainkoak daki zenbat komisionetan bere zaurien onararazteko. Ikusi dut %20eko inbaliertasuna onartu ziotela, geroxeago %50era goititu zela, eta hil zorian zelarik 80etaraino goititzea onartu ziotela. Orduan ere administrazionearekin batailatu behar zen. Ikusten dut ere, bide bazterretan, arroila garbitzen, sasi mozten, aiotza edo sega eskutan, edo herriko lan batzuetan, eta noiztenka akidurak geldiarazirik lurrean jarria. Berdin bere harmonika sakelatik aterako zuen eta “la Madelon” edo beste aire zerbait emanen bere lagunen aintzinean.
Ikusten dut ere ene ametsetan, gerlako frente eta “khana” horietan, egun luze etsigarrietan, zilo batzuetan kokatua, sentinela batzu zaindari parreko etsaien ziloetarik zerbait aterako zen igurikatzen edo airean burrunba ikaragarrian urrundik bota obus hiltzaile bat erori artean hurbilagotik “minenwerfer” horietarik batek gure “crapouillot” bati errefera emanen zion artean…Egun eta gau luzeak beha egon behar. Kartetan ari, usu gertatzen zen bezala, etxekoeri zerbait idazten. Eta batzuetan sakelatik ateratu harmonikarekin nota batzu jalitzen. Lurpean posible zitekeen, harrabotsa tapatua zelakoan. Lubakietan, belauneraino iztilean sartua, ixilik egon beharko zen, etsaiak ez zezan jakin norbait bazela hor, bereziki atake bat erabakia zelarik, baioneta harmaren puntan finkaturik jauzi egiteko ordenaren zain zirelarik. Nolako musika jotzen ote zuen? Dudarik gabe, astia ukan zuen tresnaren ontsaxko baliatzeko. Hain urrun zen bere Irisarri eta Azkarateko herritarrez orroitzeko, heien aire goxoak emanez, “Iruten ari nuzu” edo “aitak eman zerautan”?
Noizbait aitatxiren harmonika galdu zen. Emeki emeki bere ziloxkak funditu ziren. Gainean, bi eskualdeetan ziren ixkirioak higatu ere, zilar metal finaren dirdira itzali. Soinurik ez zitekeen gehiago jalgi. Garbiketa egun batean berdin botatu daiteke. Ez nuen orduan kasu haundirik egin, gainera utziak nintuen ordukotz etxeko bazterrak. Eskoletako lan higagarrien artean ez nukeen hartaz gogoratzeko astirik. Joan dira urteak. Egun hauetan aitatxi Batitaren soldadogoko paperak ikusi berriak ditut. 1910ean, hogoi urte zituela soldado sartu zen bi urte pasarentzat Baionako 49.ean. Urte et’erdi soldado zerbitzua bururatu eta 1914eko agorrilaren bian mobilizatu zuten. Kolpatua izan zen 1918ko martxoaren 30ean, obus puska bat foltsuan eta beste bat matel hezurrean, %10eko handicap bat aitortu zioten bainan “service armé” hortan soldado egon behar izan zen 1919ko agorrilaren 18a arte. Hainbeste urte luze, gaztetasun ito bat sofrikario eta dolamenean artean, hain urrun, bainan harmonika lagun, orain arte bizi.
Azken karrusa
Gure herrian bizi izan den neska gazte baten istoria kondatzen du idazki honek. Jauatzeko Añarena. Sortu zen herriko bazter etxalde tipi batean, denborarekin etxalde bilakatu ziren borda txar haietarik batean. Ama hil zitzaion sortu zuelarik. Aita bost urte zituelarik mando ostiko baten ondorioz. Osaba eta ttantta xahar batzuek hazi zuten. Etxekoak, amarenak beraz.
Biziki neska atsegina eta ausarta zen, biziki elekari pollita. Etxetik zuen hori. Ttantta zirtolari bizia zen eta zaharra, osaba, guti mintzo zen gizona, noiztenka sekulakoen ateratzeko, nehork gehiago uste ez zuelarik.
Eskola utzi zuen besteek bezala, herriko eskola tipia finitu eta. Ez zuen luzatzeko ez xantzarik, ez emeiarik ukan, etxen ez ziren gaztetzen ari. Igandetako meza zuen ateraldi bakarra, merkaturat ttantta zen joaten. […]
Lehen auzoan, nagusia, Zarlez, gizon plaxenta zen, aski alferra, emazteak zuen etxaldea kudeatzen. Etxeko semea Añaren adina zen, mutiko umileta kopeta apal bat, nekez mintzo zena. […]
Bigarren semea ere bazuten. Noiztenka. Etxean zelarik. Ostatu zilo bat. Kaiet. Kontrabandan ari izan zen eta dirua polliki irabazi, azkarra eta ausarta baitzen, aise ibiltzen zen mendian eta soraioa kabalekin . Hainbeste irabaz, hainbeste xahu, deus gabe gelditzen zen ardura eta gertatzen zitzaion herriaren mintzarazteko doia, hortik lekutzea Frantzia behere hartarat, lanerat, arbola botatzera, luzean segatzera edo beste. Sasi arraintzan eta ihizin jite haundikoa, baina bere egiazko ofizioa ostatua zen. Harat hurbiltzen zelarik loriatzen ziren edaleak, hain ateraldi egile ona baitzen. Mihi zikina hobeki errateko. Ostatuan funtsean ardura nahasten baitira omorea eta gaixtakeria, deus ez baita ostatu batean ustelkeria baino atseginagorik.
Adan eta bizitza
Ipuina irakurri/entzun baino lehen berrikusi hitz hauek, zeinak Adani eta bere familiakoei berriak baitziren.
Gaixotu zen Adan paradisua utzi eta aurreneko neguan,
eta eztulka, buruko minez, hogeita hemeretziko sukarraz,
negarrari eman zion Magdalenak gerora emango bezala,
eta Evagana zuzenduz «hil egingo naiz» esan zion oihuka,
«gaizki nago, maite, hilurren, ez dakit zer gertatzen zaidan».
Harritu egin zen Eva hitz haiekin, hil, hilurren, gaizki, maite,
eta berriak iruditu zitzaizkion, hizkuntza arrotz batekoak,
eta ezpain artean ibili zituen maiz, hil, hilurren, gaizki, maite,
harik eta zehazki ulertzen zituela iruditu zitzaion unerarte.
Ordurako sendatua zegoen Adan, eta poz pozik zebilen.
Paradisuaz geroko lehen gertaera hark segida luzea izan zuen ,
eta lehengoez gain, hil, hilurren, gaizki, maite, Adan zein Evak
hitz berriak ikasi behar izan zituzten, min, lan, bakardade, poz
eta beste hamaika, denbora, neke, algara, eder, ikara, kemen;
hiztegia hazten zenarekin batera, zimurtuz joan zitzaien azala.
Zahartu zen erabat Adan, sentitu zuen hurbil heriotzaren ordua,
eta Evarekin elkarrizketa sakon bat izateko gogoa sortu zitzaion;
«Eva», esan zion, «ez zen ezbehar bat izan paradisuaren galtzea;
oinazeak oinaze, minak min, gure Abelen zoritxarra halako zoritxar,
bizi izan duguna izan da, zentzurik nobleenean esanda, bizitza».
Adanen hilobi atarian malko arruntak ixuri ziren, gatz eta urezkoak,
lurrera erortzerakoan hiazinto edo arrosa alerik eman ez zutenak,
eta Kain izan zen, paradoxaz, negarrez bortitzen puskatu zena;
Gero Evak irribarre xamurrez gogoratu zuen Adanen lehen gripea
eta halaxe, lasai, etxera joan eta salda beroa hartu zuten, eta txokolatea.
Ehiztaria eta belatxingak
Egun osoa ibili zen gure ehiztari hau inguruetan denetan zerbait ihizi, harrapatu beharrean baina deus ez, ezer ez. Eguerdi aldean intxaurrondo baten azpian hortxe itzalpean halako atseden zerbait hartu behar zuela, jarri zen hortxe eserita eta hantxe ikusi zuen zeruan hodei bat hurbiltzen ilun-iluna. Hurbildu eta konturatu zen txoriak zirela, belatxingak, bele txikiak. Bele txipi horiek, belatxinga horiek intxaurrondoren gainean finkatu ziren, pausatu ziren guztiak. Denak kantata, saltoka ari zirela bere buruaren gainean; gure gizonak eskopeta poliki-poliki altxatu zuen, eta ikusi behar zuela bere armarekin zer tiro botako zuen, begia ere altxatu, eta hortxe berean gizonaren begi zuri-beltz, beltz-zuri hori ikusi zuten txoriek eta berehala airatu egin ziren, airatu eta urrundu. Biharamunean leku berdinean geldituko zela erabaki zuen gure gizonak.
Eguerdi aldean hurbildu zen gure ehiztaria esku batean bere eskopeta eta bestean ontzi bat, ontzi horretan pintzel bat, bai eta bikea, bizkia barnean. Eskopeta hortxe utzi zuen zuhaitzaren enbor ondoan eta joan zen arbolari gora, eta gain-gainean hantxe pintzela hartu bike hori, bizkia hori denetan ematen, hosto guztiak, adarrak eta abartxoak eta guztia estaltzen, dena igurtziz zuen poliki-poliki denbora hartu zuen. Eta jausterakoan ere, ba tronkoari ere, enborrari, eman zion behar zen bikea, bizkia denetan, dena estali eta gero utzi ontzia eta hartu eskopeta. Bezperan bezala hantxe zeruan ikusi zuen hurbiltzen delako hodei hura, hodei iluna, txoriak, txori multzoa, hurbildu belatxingak, eta belatxinga eta txori horiek guztiak denak delako intxaurrondoaren gainean finkatu ziren. Orduan gure gizonak duda izpirik gabe hartu eskopeta altxatu kanoia eta danba. Danba horretan, tiro bota zion noski, txori bat edo beste eroriko ziren, baina ikusi zuen ere bai bere aitzinean zuen zuhaitzaren enbor hori, tronko hori poliki-poliki altxatzen. Ikusi zituen ere erroak, sustraiak agertzen, lurra erortzen, altxatu begiak eta ikusi, belatxingak, txori beltzek hegaldaka, hegalka, hegalka eramaten zutela arbola, intxaurrondoa poliki-poliki zeruan altxatzen ikusi zuen eta hantxe urrun-urrunean, gain-gainean nonbait hodei, hodeien barnean desagertzen. Horra, geroztik zeruan dabiltzan hegazti eta hegazkinen artean jakin ezazue badabilela holako belatxinga multzo batek eramanik alde batetik eta bestera gure herriko intxaurrondo bat.
Nekazaria eta idiak
Nekazari handi honek goiz batez bere behitegian ez zituen aurkitu bere etxeko idi ederrenak.
- Non ziren ba?
Etxe inguruak dena ikertu, miatu, ikusi. Auzoko batek erran zion, ba, bezperan ikusi zituela bi gizon hortik ibiltzen. Lapurrak ote ziren hauek? Orduan gure laborariak igorri zuen bere mutila, morroia, ba, bi idiak hortxe nonbait harrapatzen ahal bazituen eta beharbada lapurrak ere bai.
Mutil hau ibili zen denetan, herrian, auzoetan, denetan eskatzen, ikusten, ikertzen. Inork ez zuen idirik ikusi, ez, eta lapurrik ere ez. Mutila etxerako bidean, hortxe, dudatan gelditu zen, baserrira itzuli ala ez, eta azkenean erabaki zuen bere sortetxera itzultzea, gaua han pasako zuela. Biharamunean gure laborariak ez zituen ikusi bere idiak etxean, ez, eta lapurrak ere ez, eta mutila ere ez, morroia ez baitzen etxera itzuli. Orduan etxeko neskatoa, neskamea igorri zuen.
- “Joan bila, bi idien bila”. Idiak eta lapurrak ahal bazuen eta mutila ere ekar zezala etxera.
Neskatoak baserri utzi orduko etxeko txakur txikiak segitu zuen, eta horrela biak ibili ziren eskuin eta ezker herrian eta inguruetan ikusten, ikertzen, eskertzen.
- “Ez, ez, ez, lapurrik ez, eta idirik ez, eta morroirik ere ez”. Ez zutela inor, deus, ez zutela ikusi. Neska gaztea lotsatua ez zen itzuli hau ere ez baserritarraren etxera.
Biharamun goizean gure gizonak ez zuen aurkitu etxean ez idiak, ez lapurrak, ez morroia, ez neskatoa, ez eta bere etxeko txakur txiki ere ez. Orduan, bera abiatu zen. Eskuin eta ezker, herrian, inguruan, auzoetan, denetan, eskatzen, ikusten, eskatzerik, ez inor ez zuela ikusi ez idirik, ez lapurrik, ez mutil, ez neska, inor, deus, deus, ezer. Haserre itzultzen zen gure gizona bidez-bide, eta halako batean hantxe, bide erdian gelditu zen zeruari begira eta zeruari hasi zen oihuka:
– “Nik nire lana egin dut, ibili naiz ikertzen, ibili naiz denetan miatzen, eta betitik entzun dut esaten, ba goizak berea egiten badu, ba zeruak lagundu egiten duela. Nik egin dut egin behar nuena, eta zuk ez nauzu lagundu. Orduan zeruari hasi zaio oihuka, garrasika, birauka, sakreka, maldizioka. Eta zerua haserretu orduan eta kexu-kexuan zeruak hartu ditu zazpiak, zazpiak, zazpi izar bilakatu zituen. Zazpi izarrak begiratzen badituzu, hantxe ikusiko dituzu bi, bata bestearen ondoan, bi idiak, ondoan beste bi, bi lapurrak, bostgarren izar bat ere ikusiko duzu, hau da, mutila, morroia; seigarren izarra neskatoa, eta honen inguruan izar txikitxo bat bueltaka, biraka, hau, etxeko txakurra; eta zazpigarren izarra, jauna bera, nekazari handia. Hortxe daude geroztik kondenatuak elkarrekin bizitzera betirako, zeru zaharreko zazpi mila izar zur eta zintzoekin batera zazpi izarrak.
Hutsuneak bete
Hutsuneak betetzeko erabili dituzun hitzen sinonimoak bilatu
Gramatika
Eguzkia eta herritarrak
